زرین­ گیاه

تحقیق و نگارش: بخش تحقیقات گیاهی شرکت دشتیار

پیش­گفتار:

در تاریخ کهن هر قوم و هر کشور، گیاهان دارویی، داروهای گیاهی و طب سنتی جایگاهی ویژه و نقشی بی­بدیل در تداوم، پیشرفت و گسترش آن قوم و کشور داشته است. تا قبل از کشف ویروس، باکتری، داروهای شیمیایی و واکسن در علم نوین پزشکی، مهمترین عامل حیات و مداوای بیماران در سراسر دنیا، گیاهان و فرآورده­های دارویی آنها بوده که نه تنها جایگاه خود را در صنایع دارویی حفظ کرده است، بلکه در سال­های اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. هرچه قدمت تمدن­ها بیشتر باشد، اهمیت و جایگاه طب سنتی نزد آنها بیشتر است. ایران، چین، هندوستان، یونان، مصر و سرخپوستان آمریکا سرآمد طب سنتی و گیاه­درمانی در جهان بوده­اند و در طول تاریخ، صادرات گیاهان دارویی و فرآورده­های طبیعی موجب تعامل با فرهنگ و تمدن­های دیگر و توسعه اقتصادی آنها گردیده است.

گیاهان دارویی یکی از مهمترین کالاهای صادراتی ایران باستان و پس از اسلام بوده است که در طول چهار تا پنج هزار سال گذشته از طریق جاده ابریشم و کُریدورهای دریایی به شرق، شبه قاره هند، غرب و شاخ آفریقا صادر می­شده است. بیش از سیصد گونه و فرآورده­های دارویی آنها، محموله کاروان­های تجاری به اقصی نقاط قاره­ها بوده است که میتوان از زرین­گیاه، آویشن، گل محمدی، شاه­تره، بابونه، بادام، خاکشیر، زرشک، پسته، زیره، سماق، سیاهدانه، عناب، قدومه، کاسنی، زعفران، کرفس، گل گاوزبان، شیرابه آنغوزه، باریجه و وشا، نعنا و پونه نام برد.

زرین ­گیاه به دلایل خواص متعدد دارویی و طیف وسیع درمانی، کمیابی و سختی دسترسی به رویشگاه­ها، همواره جزء گیاهان خاص و ممتاز محسوب می­شود.

مقدمه:

ژرم پلاسم هر منطقه سرمایه با ارزشی است که حفاظت از آن بر عهده همگان می­باشد. ایران با تنوع اقلیمی بالا دارای گونه­های گیاهی بومی خودرو و اختصاصی منحصر به فردی است که در صورت مدیریت صحیح می­توان آنها را حفظ و به نسلهای آینده سپرد. حال آنکه متاسفانه در بسیاری از مناطق بدون توجه به اکوسیستم محل و چرخه زندگی گیاه، با برداشت بی­رویه گیاهان بومی موجب از بین رفتن این گنجینه­های کمیاب می­شویم و امکان استفاده از خواص ویژه آنها را از خود و نسلهای بعد دریغ و اکوسیستم مناطق را در معرض نابودی قرار می­دهیم. در حالیکه با مطالعه و شناخت این گیاهان در رویشگاه­ها، تکثیر و کشت آنها در شرایط مشابه محل رویش و استفاده از روشهای علمی استخراج مواد موثره میتوان از خواص درمانی آنها به درستی بهره­مند شد.

زرین ­گیاه یکی از گیاهان با ارزش بومی ایران است که با نامهای فرعی بادرنجبویه دنایی، پلنگ مشک، وارنگ بو و فرنجمشک نیز شناخته می­شود. توجه شود که فرنجمشک گونه­ای دیگر از این جنس است و وارنگ بو یا بادرنجبویه متعلق به جنس Melissa بوده و با زرین گیاه تفاوت دارند. افراد محلی خوانسار این گیاه را زِری گیاه و زِرین گیاه می­نامند. در گچسر تهران به نام میشک و گیاه گل سفید، در شهرستانک توچال و دوآب، میشه و میشک، و در خلخال، قوچ­اوتی (علف قوچ) نامیده می­شود. محلی­ها از ویژگیهای دارویی آن جهت تسکین درد و التهاب بهره می­برند و همچنین به عنوان دمنوش و طعم و عطر دهنده در چای، دوغ و غذاها و خمیر نان استفاده می­کنند. هرچند این گیاه خواص دارویی زیادی دارد ولی به دلیل رویشگاههای محدود و عدم کشت و اهلی کردن متاسفانه در معرض نابودی قرار دارد. برداشت بی رویه در مرحله گلدهی، دخل و تصرف انسان و چرای بیش از حد دام و خشکسالی نیز از دلایل دیگر در معرض انقراض بودن این گیاه می­باشد.

خصوصیات گیاه­شناسی:

زرین­گیاه با نام علمی Dracocephalum kotschyi Boiss. یکی از گیاهان دارویی بومی ایران از خانواده نعناعیان (Lamiaceae) است. این گونه بومی اختصاصی ایران، تحمل بسیار زیادی نسبت به سرما دارد و در ارتفاعات کشور می­روید.

جنس Dracocephalum با 186 گونه، یکی از جنس­های مهم تیره نعناعیان است. این جنس در ایران جمعاً 8 گونه گیاه علفی یکساله و چند ساله معطر دارد. D. kotschyi ، D. surmandinum و D. polychaetum گونه­های انحصاری آن در ایران هستند. دیگر گونه­های آن مانند D. aucheri ، D. subcapitatum ، D. multicaule و D. thymiflorum علاوه بر ایران در آناتولی، ترکمنستان، قفقاز، بخش اروپایی روسیه، غرب و شرق سیبری و آسیای مرکزی نیز می­رویند.

زرین­گیاه چندساله خزان­دار با بافت نیمه خشبی، به طول 10 تا 20 سانتی­متر، دارای ساقه­های متعدد، ایستاده و کمی منشعب، برگها دمبرگ­دار، تخم­مرغی شکل با دندانه­های کنگره­ای. گل­ها به رنگ سفید یا سفید مایل به زرد، مجتمع در چرخه­های روی بندهای ساقه به صورت خوشه انتهایی هستند. دوره گلدهی از اوایل اردیبهشت تا تیر ماه است. بذرها دوکی شکل، به رنگ قهوه­ای مایل به سیاه، با وزن هزاردانه 7/2 تا 8/3 گرم و میانگین طول بذر 5/4 و عرض بذر 72/1 میلیمتر می­باشد.

زرین­گیاه بیشتر در مناطق کوهستانی و صخره­ای می­روید. در برخی مناطق، بوته ایستاده و کم شاخه و در سایر مناطق، بوته گسترده روی زمین و پر شاخه است. میانگین تعداد شاخه گلدار 40 عدد، میانگین ارتفاع بوته 79/16 سانتیمتر و میانگین قطر یقه و قطر تاج­پوشش 10 و 6/31 سانتیمتر گزارش شده است. در رویشگاه خوانسار، زرین­گیاه به صورت ایستاده با زاویه نیمه باز و تا حدودی بوته­ای با میانگین تعداد شاخه گلدار 63/19 عدد، ارتفاع 25/15، قطر یقه 1/6 و قطر تاج پوشش 23 سانتیمتر می­روید.

ترکیبات شیمیایی:

 پیکر رویشی گیاه دارای اسانس زرد رنگ و مواد معطر، ترپنوئیدها، گلیکوزیدهای مونوترپن، فلاونوئیدها و رزمارینیک اسید است. از مهمترین ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه به موارد زیر میتوان اشاره کرد: Limonene , Limonene-10-al , Geranyl  acetate , Ocimene , α-pinene , Geranial , Carvacrol , γ-terpinene , Apigenin , Cirsimaritin , Isokaempferide , Xanthomicrol , Calycopterin.

خواص و کاربرد دارویی و درمانی:

زرین­گیاه یکی از مهمترین گیاهان دارویی بومی دیم و خودرو در کشور و متحمل به سرمای زیاد است که افراد محلی سالهاست آن را از ارتفاعات سردسیر جمع­آوری می­کنند که متاسفانه برداشت بی­رویه یکی از عوامل خطر انقراض آن می­باشد. در طب سنتی به عنوان کاهنده تب، ضد درد، ضد التهاب، ضد نفخ، آرامش بخش و اشتها آور، مقوی قلب، التیام دهنده زخم و در درمان رماتیسم و درد مفاصل، ناراحتیهای کبد، کلیه، معده درد، سردرد و اسپاسم­های عضلانی مورد استفاده می­گیرد.

تحقیقات پزشکی نشان دهنده اثرات دارویی زرین گیاه می­باشد. اسانس استخراج شده از آن به دلیل میزان بالای ترکیبات فنلی، دارای فعالیت آنتی اکسیدانی بالاست و همچنین خاصیت ضد قارچ، ضد باکتری و ضدعفونی کننده دارد. کاهش سطح کلسترول و تری گلیسیرید خون، تقویت سیستم ایمنی و خاصیت ضد درد در چند تحقیق اثبات شده است. همچنین مهار تومور بوسیله ترکیبات فلاونوئیدی آن نشان داده شده است که نشانگر نقش ضدسرطانی آن می‌باشد.

پراکنش جغرافیایی و محیط رویش:

زرین­گیاه گونه مختص ایران است و در مناطق مرتفع و صخره­ای البرز و زاگرس در ارتفاعات 1600 تا 3800 متر از سطح دریا با رطوبت نسبی حدود 58 درصد، میانگین بارش سالیانه 400 تا 600 میلیمتر و میانگین دمای سالانه کمتر از 10 درجه سانتیگراد رشد می­کند. در ارتفاعات استانهای اصفهان، تهران، اردبیل، لرستان، مازندران، آذربایجان غربی و فارس مشاهده شده است. فریدون ­شهر و خوانسار از مناطق رویش زرین گیاه در استان اصفهان هستند.

برخی ویژگیهای هواشناسی دو منطقه رویش زرین­گیاه در استان اصفهان به شرح زیر است:

در یک تحقیق در رویشگاههای مازندران، تهران، اصفهان و اردبیل میانگین حداکثر دما 3/16 و میانگین حداقل دما 2/3 درجه سانتیگراد، میانگین رطوبت نسبی 1/58% ، میانگین بارندگی 485 میلیمتر، ارتفاع مناطق رویش این گیاه از 1960 تا 3200 متر از سطح دریا و میانگین شیب زمین 47 درجه ملاحظه شد.

گیاهان همراه با زرین­گیاه که در بیشتر رویشگاههای آن وجود دارند، عبارتند از Pentanema spp ، چای چوپان (Stachys lavandulifolia) ، مریم گلی(Salvia spp) ، والک(Allium ursinum L.) ، لاله(Tulipa spp) ، آویشن دنایی(Thymus daenensis) و بومادران(Achilea milefolium). لاله واژگون(Fritillaria imperialis) در خوانسار از دیگر گیاهان همراه زرین­گیاه در این منطقه است.

رشد و نمو:

رشد رویشی گیاه اواخر اسفند و اوایل بهار آغاز می­شود و زمانیکه زمین پوشیده از برف است، آن را کنار زده و به رشد ادامه می­دهد. زرین­گیاه مقاوم به سرما است و در زمان چهار برگی قادر به تحمل سرمای 16- درجه سانتیگراد می­باشد. با توجه به منطقه رویش، دوره گلدهی از اواسط اردیبهشت تا اوایل تیر ماه است و در مرداد ماه بذرها می­رسند. گیاه با کند شدن رشد و رکود در پاییز و زمستان خزان کرده، سرما را گذرانده و با آغاز بهار دوباره رشد می­کند. زمان گلدهی در منطقه خوانسار از اردیبهشت تا خرداد و از سایر مناطق، زودگل­تر است. زمان جمع­آوری بذر بسته به منطقه رویش از اوایل تا اواخر مرداد می­باشد.

کشت:

رشد زرین­گیاه در اقلیم خاص مرتفع و صخره ای با رطوبت بالا موجب رویش در جمعیتهای کم و جدا از هم شده است که تنوع ژنتیکی آن را نیز کاهش و خطر انقراض را افزایش می­دهد. بنابراین می­توان با توجه به شرایط اقلیمی مناطق رشد، اقدام به کشت و حفظ و گسترش این گیاه ارزشمند نمود. در استان اصفهان در فریدون شهر، داران، چادگان، بوئین میاندشت و سمیرم کشت زرین­گیاه به صورت نیمه دیم انجام می­شود­.

بذر این گیاه دارای خواب است و برای شکستن خواب از روشهای مختلفی از جمله سرمادهی مرطوب، خراش­دهی مکانیکی، خراش­دهی با اسید سولفوریک و هورمون جیبرلین استفاده می­شود.

روش متداول تکثیر زرین­گیاه، کشت بذر است. کشت مستقیم بذر امکان­پذیر است ولی به دلیل هدررفت بذر گران قیمت، توصیه نمی­شود. کشت در خزانه و انتقال نشاء به زمین اصلی روش مناسب و متداول کشت این گیاه است. بذرها حدوداً اوایل اسفند ماه در خزانه در عمق 5/1 تا 2 سانتی­متر کاشته می­شوند. میزان بذر مورد نیاز جهت کشت در خزانه 3 تا 8 کیلوگرم در هکتار است. نشاها در مرحله 6 تا 8 برگی به زمین اصلی منتقل می­گردند که به تدریج با شرایط مزرعه خود را سازگار می­کنند. زمان مناسب انتقال نشاء اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت، بعد از خطر سرمازدگی می­باشد. فواصل کشت 40 در 40 سانتیمتر تراکم مناسبی ایجاد می­کند. انتقال نشاها در ساعات خنک و تابش کمتر آفتاب و همچنین آبیاری به موقع از اتلاف آنها جلوگیری می­کند.

روش دیگر، تکثیر از طریق کشت بافت است که منجر به تولید انبوه نهال­های یک­دست می­شود.

نوع خاک:

زرین­گیاه در خاکهای سبک رشد می­کند و در خاکهای لومی دارای رشد مناسب است. رویشگاه­های طبیعی دارای خاک بدون محدودیت شوری (EC<1) و اسیدیته خنثی تا کمی قلیایی می­باشد. خاکهای رسی و سنگین به دلیل زهکشی کم باعث رشد ضعیف ریشه می­شوند. خاکهای دارای آهک زیاد هم موجب بروز علایم کمبود آهن می­گردند. مخلوط خاکی مناسب جهت کشت بذر در خزانه شامل کوکوپیت و پیت ماس می­باشد. خاک زمین اصلی مخلوطی از شن و رس با بافت متوسط، مناسب رشد بعدی گیاه است. جهت افزایش مواد مغذی خاک بهتر است از کاربرد کودهای شیمیایی خودداری و در عوض، کودهای دامی پوسیده را قبل از کشت، هنگام شخم به خاک اضافه کرد. کشت و برگرداندن کودهای سبز مانند انواع شبدر و منداب نیز توصیه می­شود. تسطیح و آماده سازی زمین نیز اواسط تا اواخر فروردین، قبل از انتقال نشاء صورت می­گیرد.

آبیاری:

این گیاه در رویشگاههای خود بصورت دیم و خودرو در ارتفاعات سردسیر رشد می­کند. در مزارع کشت، در اوایل رشد باید فواصل آبیاری کم باشد و به تدریج فاصله آبیاری را افزایش داد. گیاه جوان به تنش خشکی و به حالت ایستایی حساس است ولی به تدریج با افزایش عمر به خشکی مقاوم می­شود. در بیشتر مزارع، روش آبیاری قطره­ای با نوارهای آبیاری “تِیپ” می­باشد.

آفات، بیماری و علفهای هرز:

بیماری بوته میری در خاک سنگین و زهکش نامناسب موجب از بین رفتن بوته­ها می­گردد. علف هرز سس در برخی نقاط گزارش شده است که در صورت مشاهده، باید گیاهان آلوده به سس را بطور کامل از مزرعه خارج و سوزاند. در منطقه فریدون شهر علفهای هرز تاج خروس و پیچک صحرایی گزارش شده است. وجین علف هرز به ویژه در سال اول که گیاه رشد کمی دارد، از اهمیت زیادی برخوردار است. چندین بار وجین در فصل رشد موجب کنترل علفهای هرز و استقرار مناسب زرین­گیاه در مزرعه می­گردد. ضمن اینکه کنترل علفهای هرز در مزارع مجاور هم مهم است تا از انتقال آنها به مزرعه جلوگیری شود. در یک تحقیق خاصیت ضد آفت و ضد علف هرز در اسانس زرین­گیاه منطقه خوانسار مشاهده شده است که ویژگی مطلوبی برای حفاظت گیاه است.

برداشت:

سرشاخه­های جوان با قسمت علفی ساقه برداشت می­شود. قسمت چوبی پایین ساقه مناسب برداشت نیست. معمولا به محض شروع گلدهی، سرشاخه­های جوان چیده می­شوند تا محصولی با کیفیت بالا بدست آید. برداشت در سال اول حداکثر دو چین و در سالهای بعد تا سه چین افزایش می­یابد. با توجه به نیاز سرمایی جهت گلدهی، بیشترین گلدهی در چین اول رخ می­دهد. میزان اسانس در اندام هوایی گیاه طی رشد، تا اوج گلدهی، افزایش می­یابد و سپس روند کاهشی دارد. عملکرد برگ و ساقه خشک در سال اول 700 کیلوگرم و در سال دوم به 2 تن و سالهای بعد تا 3 تن ­در هکتار می­رسد. محصول پس از برداشت در محلی خشک و دور از نور آفتاب، خشکانده، سپس بسته­بندی و به بازار عرضه می­شود.

قدردانی:

مدیریت بخش تحقیقات شرکت دشتیار از سرکار خانم دکتر مژده نظرپور که با تحقیق، پژوهش و بازدیدهای صحرایی موفق به تدوین و گردآوری مطالب ارزشمند این نشریه گردیدند، نهایت سپاس و قدردانی را دارد. از آقای بختیار سپیانی که تجربیات کشت و برداشت خود را ارائه نمودند نیز سپاس و تشکر می­گردد. 

منابع:

– آزادبخت، م. 1378. رده بندی گیاهان دارویی. نشر طبیب.

– شرکت تعاونی کشاورزی منابع طبیعی سمیرم. 1393. گزارش نهایی طرح بین المللی حفاظت از تنوع زیستی در سیمای حفاظتی زاگرس مرکزی. سازمان حفاظت محیط زیست.

– فتاحی، م.، ناظری، و.، سفیدکن، ف و ذ. زمانی. 1392. بررسی آت­اکولوژی بادرنجبویه دنایی (Dracocephalum kotschyi Boiss.) در ایران. فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. جلد 29. شماره 2، صفحه 342-325.

– قهرمان، ا. 1387. کورموفیت­های ایران (سیستماتیک گیاهی). مرکز نشر دانشگاهی تهران.

– مظفریان، و. 1375. فرهنگ نامهای گیاهان ایران. انتشارات فرهنگ معاصر.

– نمایه اقلیمی خوانسار و فریدون شهر، 1395. اداره کل هواشناسی استان اصفهان.

– Fallah, S., Mouguee, S., Rostaei, M., Adavi, Z., Lorigooini, Z., Shahbazi, E. 2020. Productivity and essential oil quality of Dracocephalum kotschyi under organic and chemical fertilization conditions. J. of Cleaner Production 225: 120189.

– Fattahi, M., Nazeri, V., Torras-Claveria, L., Sefidkon, F., Cusido, R.M., Zamani, Z., Palazon, J. 2013. Identification and quantification of leaf surface flavonoids in wild-growing populations of Dracocephalum kotschyi by LC–DAD–ESI–MS. Food Chemisrty 141: 139–146.

– Jalaei, Z., Fattahi, M., Aramideh, S., 2015. Allelopathic and insecticidal activities of essential oil of Dracocephalum kotschyi Boiss. from Iran: A new chemotype with highest limonene-10-al and limonene. Industrial Crops and Products 73: 109-117.

– Moradi, H., Gavam, M., Tavili, A. 2020. Study of antioxidant activity and some herbal compounds of Dracocephalum kotschyi Boiss. in different ages of growth. Biotechnology Reports, 25: 00408.

– Moradi, K., Otroshy, M. 2012. Trichomes and regeneration by direct organogenesis of medicinal Plant Dracocephalum kotschyi Boiss. using shoot tips (Lamiaceae). J. Crop Sci. Biotech. 15 (3): 251-257.

مجموعه نشریات تحقیقی ترویجی منتشر شده توسط بخش تحقیقات گیاهی شرکت دشتیار:

1- اروشیا (برگ نقره­ای): Eurotia ceratoides

2- معرفی مصور گیاهان داروئی مهم با خواص آن­ها

3- آنغوزه صنعتی: Ferula assa-foetida

4- باریجه صنعتی: Ferula gumosa

5- داغداغان: Celtis australis

6- منداب گیاه ارزشمند چند منظوره: Eruca sativa

7- بابونه اصلی (آلمانی): Matricaria chamomilla

8- رازیانه: Foenicum vulgar

9- بادرنجبویه: Melissa officinalis

10- اسفرزه: Plantago psyllium

11- آویشن باغی: Thymus vulgaris

12- گل گاو زبان ایرانی: Echium amoenum

13- بومادران: Achillea millefolium

14- مریم گلی: Salvia officinalis

15- بابا آدم: Arctium lappa

16- گل راعی: Hypericum perforatum

17- رزماری: Rosmarinus officinalis

18- اسطوخودوس: Lavandula angustifolia

19- مرزنجوش: Origanum sp

20- سنبل الطیب: Valeriana officinalis

21- زیره سیاه: Carum carvi

22- زیره سبز: Cuminum cyminum

23- پرچینها

24- گلهای مناسب برای سبدهای آویزی

25- فرآورده­های گیاهان بومی داروئی ایران (جلد یک)

26- معرفی گیاه هزار خواص وتیور گراس: Vetiver zizanioides

27- مشخصات کاربردی گیاهان داروئی مهم ایران

28- علف بره نی: Festuca arundinacea

29- تقسیم بندی کلی گیاهان بومی داروئی ایران